Wzdłuż autostrady A4 przez Śląsk – Wrocław

(niem. Breslau)

Strona Muzeum Sztuki Cmentarnej:

http://www.mmw.pl/muzeum/sztuki-cmentarnej.php

Miasto po raz pierwszy wzmiankowane zostało w sposób jednoznaczny w roku 1000 w związku z założeniem tutaj biskupstwa.

 Osadnictwo słowiańskie na Ostrowie Tumskim istniało jednak co najmniej 150 lat wcześniej. Od końca X wieku Wrocław  znajdował się pod panowaniem Piastów. W XIII wieku dokonano lokacji miasta na prawie magdeburskim. W 1335 roku miasto przeszło pod panowanie królów Czech, później  wraz z Koroną Czeską zostało włączone do Monarchii Habsburskiej. W 1741 wraz z większością Śląska zostało zdobyte podczas tzw. wojen śląskich przez Fryderyka II, króla Prus, w związku z czym od roku 1741 oficjalna nazwa miasta brzmiała Królewskie Stołeczne i Rezydencjalne Miasto Wrocław. Dnia 6 grudnia 1806 roku Wrocław zdobyty został przez wojska napoleońskie. Jednym z efektów panowania Francuzów była rozbiórka fortyfikacji okalających miasto dzięki czemu Wrocław mógł rozprzestrzenić się terytorialnie. Pod panowaniem francuskim  Wrocław pozostawał do roku 1813, a miasto wróciło ponownie pod panowanie Prus.

W czasie I wojny światowej Wrocław nie był oblegany. W latach 1918-45 miasto pełniło rolę stolicy dla Prowincji Śląskiej. Z różnym nasileniem ale nastąpił wtedy ekonomiczny, naukowy, kulturalny rozwój miasta – oczywiście z zastrzeżeniem dla czasów nazizmu. W sierpniu 1944 roku miasto zostało ogłoszone twierdzą (Festung Breslau) i do 6 maja 1945 roku z fanatyczną gorliwością bronione przed armią Czerwoną. W wyniku oblężenia Wrocław został zniszczony w prawie 70 %, a zabudowa niektórych dzielnic została zrównana z ziemią. Po zakończeniu działań wojennych do Wrocławia zaczęła napływać ludność polska, głównie z centralnej Polski (Kielecczyzna, łódzkie) i Wielkopolski oraz wysiedleni mieszkańcy Kresów Wschodnich Polski. Dotychczasowi mieszkańcy niemieccy zostali wysiedleni.

Wrocław mimo zniszczeń wojennych zachował wiele budowli bądź w stanie oryginalnym, bądź odrestaurowanych czy odbudowanych po wojnie. Do wyróżniających się należą: gotycki ratusz na Rynku, katedra św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim (a w niej barokowa kaplica Elektorska według projektu Fischera von Erlacha), Św. Krzyża, NMP na Piasku; barokowy zespół głównych budynków Uniwersytetu Wrocławskiego z Aulą Leopoldina; neogotycki budynek Dworca Głównego; modernistyczne: Hala Ludowa, Dom Towarowy Rudolf Petersdorff (obecnie “Kameleon”). Oprócz tego w mieście zachowało się ponad osiem tysięcy zabytkowych kamienic reprezentujących style historyczne pochodzących z XIX i początków XX wieku.

Szczególnie warte zobaczenia:

Cmentarz żydowski przy ulicy Ślężnej stanowi obecnie Muzeum Sztuki Cmentarnej, które jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia. Jego łączna powierzchnia to 4,6 ha. Znajduje się na nim około 12 tysięcy grobów Żydów z Wrocławia i przybyłych z odległych stron świata, m.in. z Gdańska, Warszawy, Bonn, Hamburga czy Bostonu. Nekropolia jest miejscem szczególnie ważnym dla historyków, jako miejsce pochówku wielu znanych osób nie tylko z Wrocławia, ale i z Europy.

Cmentarz wyraźnie odróżnia się od kirkutów Europy Wschodniej. To miejsce różnorodnych form sztuki nagrobnej, bogatej symboliki, niezwykłego zdobnictwa macew oraz budowli. Niektóre z nich wzorowane są na styl mauretański czy egipski. Jest to miejsce wyjątkowe o oryginalnym i niepowtarzalny zespole rzeźb nagrobnych, pomniki nagrobne (stele, kolumny, obeliski, kamienne pnie drzew, tumby-sarkofagi) oraz budowle nagrobne (kaplice-mauzolea, grobowce w formie portyków, baldachimów, portali itp.). Cmentarz założono w 1856 roku, jednak najstarszym prezentowanym nagrobkiem jest pomnik wystawiony 4 sierpnia 1203 roku na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu rabbiemu Dawidowi. Na starym cmentarzu żydowskim we Wrocławiu znajdują się groby wielu wybitnych obywateli, m.in.: Ferdinanda Lassalle`a (1825-1864) – wybitnego teoretyka socjalizmu, założyciela pierwszej partii robotniczej w Niemczech, Heinricha Graetza (1817-1891) – twórcy szkoły historycznej, Ferdinanda Cohna (1828-1898) – botanika światowej sławy, współpracownika Roberta Kocha, Hermanna Cohna (1836-1906) – wybitnego okulisty, Leopolda Auerbacha (1828-1897) – biologa światowej sławy, Friederike Kempner (1828-1904) – znanej śląskiej poetki, Augusty i Siegfrieda Stein – rodziców Edith Stein – Teresy Benedykta od Krzyża, Clara Sachs (1862-1921) – znana malarka, impresjonistka, Fränkel Daniel (1821-1890) – rabin we Wrocławiu, Rybniku i Frankfurcie nad Odrą, wykładowca Żydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu, Freund Wilhelm Salomon (1831-1915) – adwokat, poseł do Reichstagu i wiele innych postaci znanych lokalnie i w środowisku międzynarodowym. Na murze cmentarnym znajduje się tablica, która upamiętnia śmierć 450 Żydów poległych w czasie I wojny światowej.

Żórawina

(niem. Rothsürben)

Żórawina to stara wieś wspominana w bulli papieskiej już w XII wieku. Położona jest 15 kilometrów na południowy wschód od Wrocławia. Około 1300 roku powstał tutaj zamek otoczony fosą. Przez wały rzeki przerzucono zwodzony most z flankującymi go dwiema wieżami bramnymi. W 1364 roku ustawiono tutaj granitowy pręgierz, który w latach późniejszych przeniesiony został na dziedziniec obecnego kościoła parafialnego. W 1400 roku prawa do wsi otrzymał mieszczanin wrocławski Peter Roten. Na przełomie lat 1428/29 w okolicy zjawili się husyci niszcząc wieś i zamek. 22 września 1608 roku Żórawina otrzymuje prawa miejskie z rąk cesarza Rudolfa II. Do XIX wieku wieś często zmieniała właścicieli. W 1870 roku Żórawina otrzymuje połączenie kolejowe z Wrocławiem, co przyspiesza jej dynamiczny rozwój. Po koniec wieku powstają kolejno: fabryka cygar Karola Normanna, fabryka mebli Augusta Assiga, cukrownia. We wsi znajdują się m. in. dwa kościoły: p. w. św. Józefa oraz cenniejszy architektonicznie gotycki, obronny kościół p. w. św. Trójcy.

Szczególnie warte zobaczenia:

Zabytkowy, otoczony fosą kościół p. w. św. Trójcy był budowlą obronną. Jest to jeden z cenniejszych zabytków tego typu na ziemiach polskich, a jego wyposażenie obecnie można znaleźć w muzeach w Warszawie i Wrocławiu. Kościół powstał prawdopodobnie pomiędzy 1278 a 1335 rokiem. W drugiej połowie XIV wieku został rozbudowany –  m.in. o wieżę. Swój dzisiejszy wygląd kościół zawdzięcza otrzymał w XVII wieku i część wyposażenia sprowadzono z Pragi i z Rzymu. Trafiło tu 17 obrazów Męki Chrystusa wykonanych w latach 1602-1604. W ołtarzu głównym z 1604 roku umieszczono rzeźbioną grupę Trójcy Świętej, pod której wezwaniem jest kościół. W tym samym czasie powstały malowidła ścienne, m.in. polichromie z oryginalnym przedstawieniem panien mądrych i głupich. Grube mury z niewielkimi okienkami i fosa mogły w każdej chwili dać schronienie. Z dawnych fortyfikacji do dziś zachowały się trzy z czterech pół bastionów, które zaprojektował prawdopodobnie słynny Walenty Saebisch. Był on m.in. autorem projektów modernizacji Twierdzy Kłodzkiej. Zdaniem architektów żórawiński kościół jako jedyny na Dolnym Śląsku ma tak zaawansowany system obronny – z tego m.in. powodu budowla jest tak niezwykła. Oryginalności dodają jej także wiszące po obu stronach wejścia do świątyni kuny, nazywane również obręczami hańby. Pochodzą z XVII wieku i służyły do wymierzania kar. W żelaznych okowach na szyjach, skazańcy musieli stać po kilka godzin, wystawieni na widok publiczny. Przytuleni do ściany, w niewygodnej pozycji mieli cierpieć podwójnie – cieleśnie i duchowo – gdyż kara spotykała ich tuż przy wrotach Domu Bożego. W przypadku złodzieja wystawiano przy nim przedmioty pochodzące z kradzieży. Niektórzy ze skazanych musieli jeszcze wkładać na twarz upokarzające maski.

Oleśnica Mała

(niem. Klein Öls)

Oleśnica Mała to miejscowość położona we wschodniej części województwa dolnośląskiego, w powiecie i gminie Oława, w odległości 41 km od stolicy Dolnego Śląska – Wrocławia. Pod koniec XII wieku książę Bolesław Wysoki wybudował tu – w środku dziewiczej puszczy – myśliwski zamek z kaplicą. Przy okazji urządzanych w okolicy polowań przyjmował w nim wielu znakomitych gości, m.in. biskupa wrocławskiego Żyrosława II. Syn Bolesława, Henryk Brodaty I w XIII wieku zdecydował wspólnie ze swą żoną Jadwigą z Andechs przekazać posiadłość templariuszom. Przybyli oni z Süpplingenburga koło Brunszwiku i urządzili tutaj swą jedyną historycznie udokumentowaną komturię na Śląsku. W następnych dziesięcioleciach rozbudowali oni swą siedzibę, założyli w okolicy nowe wsie, a swoją kaplicę wzbogacili o relikwie różnych świętych, w tym relikwię swojej dobrodziejki, św. Jadwigi. Oleśnica Mała stała się miejscem pielgrzymkowym. Zakon, jak wiadomo został skasowany przez papieża Klemensa V w 1312 roku, a zamek przejęli joannici. Przez pięć następnych stuleci Oleśnica Mała zaliczała się do najbogatszych majątków tego zakonu na Śląsku. W Oleśnicy Małej zlokalizowane były trzy bramy, karczma, kościół parafialny, cmentarz. W 1802 roku z polecenia ostatniego komtura joannitów Wenzel’a von Schaffgotsch’a wybudowano dla wsi szpital. Oleśnica Mała pozostawała we władaniu joannitów do 1810 roku czyli do sekularyzacji. W wyniku kasaty zakonu  w uznaniu zasług feldmarszałka Hansa Davida Ludwiga hrabiego Yorck von Wartenburg w wojnie z Napoleonem król pruski Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern podarował mu wieś wraz z pałacem. W rękach Yorcków von Wartenber posiadłość pozostawała przez pięć pokoleń, aż do końca II wojny światowej. Po II wojnie światowej Oleśnica Mała stałą się własnością państwa polskiego. W 1955 roku założenia pałacowo – parkowe zostały przekazane Instytutowi Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. W 1993 roku z funduszu wojewódzkiego konserwatora zabytków i współpracy polsko–niemieckiej odbudowano mauzoleum rodziny Yorcków, które ponownie przyciąga oko swymi klasycznymi proporcjami.

Szczególnie warte zobaczenia:

Zespół pałacowo-parkowy to pozostałości założonego tutaj w latach 1226 – 1312 pierwszej na ziemiach polskich komandorii Zakonu Templariuszy. W 1227 roku syn księcia Bolesława I Wysokiego, książę Henryk I Brodaty za namową swojej żony Jadwigi sprowadził z okolic Brunszwiku zakon rycerski templariuszy i przekazał mu Oleśnicę Małą wraz z kilkunastoma okolicznymi miejscowościami. Na przełomie XVI wieku i XVII wieku zamek został rozbudowany, przekształcając go w zamek o typowo śląskich proporcjach: zwarty, wysoki na trzy kondygnacje, kryty stromym dachem, z małymi szczytowymi połaciami. W 1706 roku miał miejsce wielki pożar, który dotkliwie zniszczył założenie klasztorne. W 1711 roku została ukończona odbudowa zespołu i nadała budowli barokową oprawę. Zniszczony kościół klasztorny w skrzydle wschodnim postanowiono zlokalizować w nowym miejscu, w południowym skrzydle klasztoru, specjalnie adaptowanym do tego celu. Pierwsza przebudowa miała miejsce w latach 1815 – 1820. Od 1835 roku do schyłku XIX wieku przeprowadzono prace modernizacyjne i konserwatorskie w kościele. Zaś w 1841 roku zlikwidowano krypty zakonu joannitów w podziemiach, usunięto tablice nagrobne z posadzki kościoła oraz przemalowano wnętrze kościoła. Rok później przeprowadzono prace naprawcze organów. W 1896 roku przeprowadzono remont elewacji kościoła. W latach 1904 – 1905 rozbudowano założenia klasztorne, połączono skrzydła w jedną całość, wtedy to wzniesiono wieżę Zofii dekorowaną w duchu secesji, hol główny z podcieniem w zachodniej części zespołu oraz modernistyczną bibliotekę w północno – zachodniej jego części, przebudowano również oranżerię z tarasem przylegającą do południowej elewacji kościoła. Od 1821 roku zaczęto na bazie lasu łęgowo – grądowego, sąsiadującego z pałacem od północy tworzyć park angielski. W parku zostało wybudowane mauzoleum rodziny Yorck von Wartenburg. Niestety pod koniec II  wojny światowej całe założenie pałacowo – parkowe uległo dewastacji, w czasie gdy stacjonowały w nim wojska sowieckie. Zniszczone zostały meble, bardzo bogaty księgozbiór a także kolekcja obrazów. Obecnie w pałacu znajduje się siedziba Zakładu Doświadczalnego Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, ponadto mieści się tam także kilkanaście mieszkań. Natomiast w skrzydle południowym znajduje się kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca Diakona, w którym w ostatnim czasie zostały odnowione ołtarze.  Od roku 1815 do roku 1945 kompleks stanowił własność rodziny Yorck von Wartenburg. Rodzina Yorcków wsławiła się w wojnach napoleońskich. W czasie II wojny światowej Peter Yorck był współzałożycielem antyhitlerowskiej organizacji Krąg z Krzyżowej. W pięknym parku otaczającym pałac znajduje się Kaplica św. Maksymiliana Marii Kolbe – Mauzoleum rodziny Yorck von Wartenburg.

Źródło, takie jak http://www.turystyka24h.pl/turystyczne_wzdluz-autostrady-a4-przez-slask—dunino-2332.html

W kolejnej odsłonie – Małujowice

Rafał Ryszka
PTTK Wrocław