„Gniezno Piastów – rola i znaczenia Gniezna w kształtowaniu się
państwowości polskiej” – konferencja prasowa z udziałem specjalistów z dziedziny historii i archeologii oraz dziennikarzy
Ważność Gniezna
Mówiąc o początkach naszego państwa w zasadzie trzeba by zacząć od kilku uwag ogólnych. Poznanie początków Polski (czy raczej „Polski Piastów”) nie jest łatwe. To poznanie dokonuje się dzięki dwom zasadniczym dziedzinom nauki – Historii i Archeologii. Obie dziedziny posługują się samodzielną metodyką badań i wyciągane przez nie wnioski zasadniczo opierają się na odmiennych źródłach. Oczywiście bez współpracy obu dziedzin, bez wymiany doświadczeń, bez dyskusji trudno budować obraz początków naszego państwa. Współcześnie obie dziedziny korzystają z osiągnięć wielu dodatkowych dyscyplin, współpracują z wieloma dziedzinami nauk (przyrodniczych, fizyko-chemicznych, medycznych) na etapie zarówno projektowania badań, realizacji projektów jak i konstruowania wniosków.
Drugą ważną sprawą jaką należy poruszyć przy okazji omawiania powyższego zagadnienia to specyfika średniowiecza i „obiektywne” trudności przy jego odtwarzaniu. Początki państwa to moment, gdy następują zasadnicze przemiany zarówno administracyjne, kulturowe, gospodarcze, ideologiczne (religijne). A tym samym społeczne, osadnicze. To bardzo skomplikowany proces trwający zapewne kilka pokoleń, a nasilenie tempa tych przemian było zapewne zmienne, zróżnicowane. Najsilniej i najowocniej przemiany te dają się zaobserwować (z konsekwencją właśnie dla powstania organizmu państwowego) właśnie w Wielkopolsce, a ściślej na Ziemi Gnieźnieńskiej.
Trzeba zaznaczyć że ta „Polska Piastowska” składała się z kilku różnych dzielnic (obszarów) o zróżnicowanym poziomie gospodarczym, o różnym podłożu kulturowym i z różną przeszłością. A więc w konsekwencji nie można też mówić o jednorodnym i zunifikowanym Państwie. Dokładne rozpoznanie funkcjonowania tej najstarszej administracji, całego organizmu jest wciąż na etapie dokładnego poznawania. Wciąż nauka dostarcza nowych szczegółów pozwalających na wypełnienie tej mozaiki historycznej.
W owym czasie (władanie Mieszka I, Bolesława Chrobrego, a przecież i później!) trudno mówić o stołeczności jednego miejsca. Na określenie miejsc stołecznych, ważnych, istotnych, manifestujących się w ówczesnym krajobrazie polityczno-kulturowym posługujemy się określeniem sedes regni principales. Trudno mówić o jednym miejscu stolica (w ujęciu współczesnym). Ówczesny władca prowadził swoje rządy w oparciu o szereg ważnych punktów – grodów, czy okręgów grodowych. Należy dodać że grody nie stanowiły jakiegoś samodzielnego pojedynczego punktu w ówczesnym krajobrazie osadniczym. Były z całą pewnością punktem centralnym dla jakiegoś okręgu (z czasem okręgu administracyjnego) w ramach których toczyło się ówczesne życie społeczności. Te istotne miejsca – grody „stołeczne” charakteryzowały się konkretnymi punktami – siłą rzeczy były to urządzenia obronne (wały, bramy, często mosty – „wyspowe” położenie grodów), a także siedziby władcy (najbardziej okazałe budowle na grodzie, swą konstrukcją i wyposażeniem przewyższające standardowe budowle wnętrza grodu), czy wreszcie budowle sakralne – obiekty związane z nową religią jaka pojawiła się wraz z chwilą tworzenia państwa. W sumie obserwujemy konieczność przemieszczania się władcy. To przemieszczanie było spowodowane co najmniej dwoma powodami – jeden „polityczno-prestiżowy”, drugi – „ekonomiczny”. Władca musiał pokazywać się w różnych miejscach, a jednocześnie gdyby dłużej (na stałe?) pozostawał w jednym miejscu to okolica ekonomicznie nie zdołała by utrzymać wszystkich którzy z dworem – z władcą i jego otoczeniem związanych – przybywali do danej siedziby.
Co przemawia za Gnieznem?
Argumenty przemawiające za znaczącą rolą Gniezna są co najmniej trojakiego pochodzenia. Dwa czysto naukowe – mające swoje umocowanie w badaniach historyków i archeologów. Trzeci to tradycja – a więc argument poza naukowy, jednak argument którego absolutnie nie można pominąć!
Badania wciąż trwają, dlatego też ani dyskusji ani procesu rekonstrukcji pełniejszego obrazu państwa Piastów nie można absolutnie uznać za jednoznaczne i zakończone.
Tradycja Dynastyczna [dynastia Piastów – Gniezno – Gniazdo]
Od Galla Anonima funkcjonuje zapisana tradycja iż: „Był mianowicie w mieście Gnieźnie, które po słowiańsku znaczy tyle co gniazdo, książę imieniem Popiel, oraz niejaki Piast”
I ta poza naukowa tradycja wiąże początki dynastii właśnie z Gnieznem.
Civitas Schinesghe – Ziemia Gnieźnieńska domena we władaniu dynastii [Schinesghe – Gniezno – najstarsze określenie Gniezna – 991/992]
Item in alio tomo sub Iohanne XV papa Dagome iudex et Ote senatrix et filii eorum: Misicam et Lambertus – nescio cuius gentis homines, puto autem Sardos fuisse, quoniam ipsi a III iudicibus reguntur – leguntur beato Petro contulisse unam civitatem in integro, que vocatur Schinesghe, cum omnibus suis pertinentiis infra hos affines, sicuti incipit a primo latere longum mare, fine Bruzze usque in locum, qui dicitur Russe et fines Russe extendente usque in Craccoa et ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere et exinde ducente iuxta flumen Oddera usque in predictam civitatem Schinesghe. (Dagome iudex)
To najstarsza nazwa Gniezna, tu po raz pierwszy widnieje nazwana domena gnieźnieńska, w znanych nam źródłach.
Dagome iudex [oddanie Rzymowi pod opiekę państwa przez pierwszego władcę]
Mieszko I, wraz z żoną Odą i synami Lambertem i Mieszkiem oddaje swoją domenę pod opiekę papieża – Jana XV.
Grób św. Wojciecha [patron Polski, pierwszy święty]
Wojciech Sławnikowic, ginie 23 kwietnia 997 roku podczas próby nawracania, nauczania pogańskich Prusów. Bolesław Chrobry sprowadza ciało Wojciecha do Gniezna i tu organizuje mu pochówek. Pierwsza, najstarsza w polskim kościele konfesja!
Pierwszy słowiański męczennik i święty. Jego relikwie docierają do Akwizgranu – stolicy cesarstwa i do Rzymu – stolicy zachodniego chrześcijaństwa.
Zjazd Gnieźnieński [wyprawa najważniejszego władcy ówczesnej Europy do Gniezna]
Różnie interpretowana i oceniana wyprawa Ottona III – Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego (de facto – władcy ówczesnego świata chrześcijańskiego) do Gniezna – do grobu św. Wojciecha. Synod biskupi. Uzyskanie relikwii.
Mimo dyskusji, wśród nam współczesnych, przybycie do Gniezna i spotkanie cesarza z Bolesławem Chrobrym miało duże znaczenie i było świadectwem planów Ottona III i docenianiem przez niego samego Bolesława – wymiana darów.
Powołanie arcybiskupstwa w Gnieźnie [rok 1000]
Nadanie Gnieźnieńskiemu Kościołowi rangi archidiecezji! Usamodzielnienie Kościoła Piastów (wyprzedzenie Pragi! W dążeniach do usamodzielnienia). Pierwsza próba stworzenia administracji kościelnej na ziemiach piastowskich – z podległymi biskupstwami w Poznaniu, Kołobrzegu, Wrocławiu, Krakowie.
Ważne wydarzenie – powstające biskupstwa na terenie słowiańszczyzny podlegały kościołowi niemieckiemu.
Moneta „Gnezdun civitas” [moneta podkreślająca nazwę Gniezno – nie ma innej monety “Piastów z nazwą ‘miasta’ – ‘grodu’]
To najstarsza moneta z nazwą danej konkretnej miejscowości. Przypisywana Bolesławowi Chrobremu. Na awersie widnieje „portret władcy”. Jest to nawiązanie do zachodnioeuropejskich wzorców „monet władców” od Anglii poprzez Skandynawię.
Istnieje też moneta z nazwą „Mogilna”, ale jest bardziej dyskusyjna – niektórzy łączą ją z Czechami.
Wyprawa Brzetysława 1038 [wywóz św. Wojciecha – “walka” o relikwie; ale najazd – wyprawa jest ważna jeśli zdobędzie się, zniszczy stolicę!!!]
Powszechnie uważa się że wyprawa czeskiego księcia Brzetysława miała cel jedynie zdobycie-wykradzenie szczątków św. Wojciecha. Pewnie tak!
Ale też była to próba podporządkowania (zdobycia) całego piastowskiego terytorium – dlatego zniszczono podczas najazdu szereg grodów, a przede wszystkim Gniezno – najważniejszy gród w państwie. Właśnie zdobycie „głowy” głównego-naczelnego grodu dawało zwycięstwo najeźdźcy.
Koronacje pierwszych króli
Bolesław Chrobry – 18 kwietnia (?) 1025 [Arcybiskup Hipolit]
Mieszko II – 25 grudnia (?) 1025 [Arcybiskup Hipolit]
Bolesław II Śmiały – 25 grudnia 1076 [Arcybiskup Piotr]
Przemysł II – 26 czerwca 1295 [Arcybiskup Jakub Świnka]
Wacław II – sierpień 1300 [Arcybiskup Jakub Świnka]
Dwie pierwsze koronacje to normalna kolej losu – w archikatedrze dokonuje się koronacji władców! Ciekawa jest koronacja Bolesława Śmiałego dokonana właśnie w Gnieźnie, a szczególnie Przemysła II, który dążył do zjednoczenia ziem piastowskich i odnowienia królestwa. A do rangi symbolu (podkreślenie znaczenia archikatedry gnieźnieńskiej, a też usankcjonowanie własnej koronacji) urasta koronacja Wacława II.
Ingres Prymasa [każdy Prymas zaczyna swoje urzędowanie od “przejścia” z Trzemeszna do Gniezna!]
Tradycja obejmowania sakry prymasowskiej wiązała się z przybyciem do Trzemeszna (tu wg tradycji miało się znaleźć ciało św. Wojciecha nim na dobre spoczęło w Gnieźnie) aby następnie odbyć swoistą pielgrzymkę do katedry gnieźnieńskiej.
[ks. Kardynał August Hlond; ks. Kardynał Stefan Wyszyński]
Diecezja Warszawsko-Gnieźnieńska [dziś już nieaktualne, ale połączenie dwóch stolic!!!, a więc znów nawiązanie do tradycji, do historii
Współczesna stolica pragnie nawiązać do tradycji i łączy unią personalną „pierwszą” i aktualną stolicę.
W latach 1821-1946 była unia „gnieźnieńsko-poznańska”, a w latach 1946-1992 „gnieźnieńsko-warszawska”
Oprac.
Jacek Wrzesiński
Kierownik pracowni Grodu w Grzybowie,
oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy